Ιστορική αναδρομή μεταξύ του 1862 έως και την διακήρυξη της αρχής της δεδηλωμένης

Μετά την επανάσταση του Οκτωβρίου 1862 και την εκδίωξη του Όθωνα από την Ελλάδα η Β΄ Εθνοσυνέλευση που προήλθε από τις εκλογές του Νοεμβρίου του ίδιου έτους, ανέθεσε έπειτα από παρέμβαση της Αγγλικής κυβέρνησης, τη βασιλεία, στον πρίγκιπα της Δανίας Γεώργιο τον Μάρτιο του 1863.
Ένα χρόνο αργότερα, τον Οκτώβριο του 1864, η Β΄ Εθνοσυνέλευση ψήφισε νέο Σύνταγμα. Τα άρθρα 31 και 37 του νέου Συντάγματος αποτελούν επανάληψη των διατάξεων των άρθρων 24 και 30 του Συντάγματος του 1844 («διορίζει και παύει τους Υπουργούς αυτού» και ότι «έχει το δικαίωμα να διαλύη την Βουλήν»). Πρακτικά, ο Γεώργιος είχε διατηρήσει για τον εαυτό του το δικαίωμα να διορίζει και να παύει κυβερνήσεις χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τη βούληση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Μάλιστα δε, το εφάρμοσε κατ’ επανάληψη, διαλύοντας την βουλή και προκηρύττοντας νέες εκλογές.
Από την θέσπιση του Συντάγματος του 1864 έως το 1875 άλλαξαν συνολικά 18 κυβερνήσεις, οι περισσότερες με την πολιτική παρέμβαση του Γεωργίου. Χαρακτηριστικό μάλιστα της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου αποτελεί , η συστηματική χρήση αυτού του βασιλικού προνομίου που δύναται να θεωρηθεί ως διαστροφή του Συντάγματος. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από την επικρατούσα «θεωρία του κηπουρού» σύμφωνα με την οποία ο βασιλιάς μπορούσε, αν το επιθυμούσε, να διορίσει ως πρωθυπουργό ακόμα και τον κηπουρό του!
Συνεπώς, η επιλογή και ο διορισμός της κυβέρνησης είναι αρμοδιότητα του ανώτατου άρχοντα. Επομένως η κυβέρνηση δεν προτείνεται από την πλειοψηφία. Το κοινοβούλιο δεν έχει «συνταγματικό λόγο» στην ανάδειξη της, αλλά εκφράζει τη βούληση του σχετικά με την διατήρηση της κυβέρνησης στην εξουσία όπως προκύπτει από τα άρθρα 58β και 78 του Συντάγματος του 1864.
Το 1868 και το 1870 τα δημοσιεύματα των εφημερίδων «Παλιγγενεσία» και «Αιών» θεωρούνται αφανείς πρόδρομοι της δεδηλωμένης. Από το 1870 στις συνεδριάσεις της βουλής γίνονται αλλεπάλληλες συζητήσεις με βασικό αντικείμενο την υπόδειξη της κυβέρνησης από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Μάλιστα, σε ευχαριστήρια απάντηση κατά την εκλογή του (17 Δεκ. 1870) στο αξίωμα του προέδρου της βουλής, ο Κ. Λομβάρδος τόνιζε την από κοινού σύμπραξη του ηγεμόνος και της Εθνικής Αντιπροσωπείας. Ακόμη, στην συζήτηση της 21ης Ιανουαρίου του 1871, σχετικά με την 32η κυβέρνηση, ο Ευθ. Κεχαγιάς θέτει έμμεσα, αλλά με σαφήνεια το ζήτημα της δεδηλωμένης τονίζοντας ότι «η καθαρωτέρα κοινοβουλευτική κυβέρνησις είναι εκείνη, ήτις υποδεικνυόμενη υπό της πλειοψηφίας της Βουλής καλείται εις την εξουσία υπό του βασιλέως».
Σχετικές συζητήσεις προκλήθηκαν στη βουλή με αφορμή τόσο τον διορισμό (8 Ιουλίου 1872) της 36ης κυβέρνησης μειοψηφίας του Επ. Δεληγιώργη, η οποία όταν κλήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση αριθμούσε μόνο 7 βουλευτές, όσο και στην παραίτηση αυτής (4 Φεβρ. 1874). Συγκεκριμένα ο Αλ. Κουμουνδούρος επεσήμανε «Διοίκησης του τόπου δια του τόπου, σημαίνει ν’ αντιπροσωπεύονται τα συμφέροντα και το επικρατούν πνεύμα της κοινωνίας εις την κυβέρνησιν και η κυβέρνησις να είναι έκφρασις της εθνικής θελήσεως ουχί δε να λαμβάνεται από την μειοψηφίαν της μειοψηφίας».
Συζητήσεις στη βουλή με θέμα, αν ο ανώτατος άρχοντας μπορούσε να δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στη μειοψηφία ή όφειλε να καλεί εκείνους που διέθεταν την υποστήριξη της πλειοψηφίας, προκάλεσε επίσης ο διορισμός της 37ης κυβέρνησης Βούλγαρη. Επειδή κατά τον διορισμό της, την πλειοψηφία στο κοινοβούλιο, διέθετε ο Αλ. Κουμουνδούρος ο οποίος αποπέμφθηκε διότι υπέβαλε όρους με το από 17 Απριλίου 1874 έγγραφο υπόμνημά του.
Η λαϊκή δυσφορία που προκαλούσε η εμμονή του θρόνου να καθοδηγεί την κοινοβουλευτική ζωή, εκφράστηκε με εύστοχο, παραστατικό και τεκμηριωμένο τρόπο, στο άρθρο που δημοσίευσε ο Χαρίλαος Τρικούπης με τίτλο "Τις πταίει;" στην Εφημερίδα "Καιροί" την 29η Ιουνίου 1874 . Στο άρθρο αυτό, κατηγορεί ότι «η Ελλάς κυβερνάται ως μοναρχία απόλυτος» και ασκεί έντονη κριτική κατά των βασιλικών αυθαιρεσιών και παρεμβάσεων που αφορούν το διορισμό κυβερνήσεων μειοψηφίας, χαρακτηρίζοντας τις τελευταίες ως «προσωπικές κυβερνήσεις» που δεν καλούνται στην εξουσία «καθ’ υπόδειξιν των αντιπροσώπων του Έθνους». Προτείνει δε «Ίνα επέλθη θεραπεία, πρέπει να γίνη ειλικρινώς αποδεκτή η θεμελιώδης αρχή της κοινοβουλευτικής κυβερνήσεως, ότι τα υπουργεία λαμβάνονται εκ της πλειοψηφίας της Βουλής».
Η πολιτική κρίση όμως συνεχίστηκε, οι αήθεις ενέργειες της κυβέρνησης του Δ. Βούλγαρη συνέβαλαν στην περαιτέρω διόγκωση της λαϊκής δυσαρέσκειας και τελικά ο βασιλιάς ενθαρρυμένος από την βρετανική διπλωματία ανέθεσε την πρωθυπουργία στον Χ. Τρικούπη για να οδηγήσει τη χώρα σε αδιάβλητες εκλογές. Η πρώτη λοιπόν κυβέρνηση του Χ. Τρικούπη ορκίστηκε την 27 Απριλίου 1875.
Καταληκτικά την 11η Αυγούστου 1875, κατά την έναρξη των εργασιών της νέας βουλής, ο Γεώργιος, με λόγο που είχε συντάξει ο Χ. Τρικούπης, διακήρυξε την αρχή της δεδηλωμένης. Υποσχέθηκε δηλαδή ότι στο εξής θα απαιτεί «ως απαραίτητον προσόν των καλουμένων…εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της πλειοψηφίας των αντιπροσώπων του έθνους…προσόντος ου άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρμόνιος λειτουργία του πολιτεύματος».
Η παρούσα δημοσίευση αφορά τμήμα της εργασίας που εκπόνησε η δικηγόρος https://www.kreki.gr/
________________________________________
Α.ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Η Αρχή της δεδηλωμένης, σελ.8
Γ.ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ, Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδας 1821-1941, σελ.94-95
Α.ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Η Αρχή της δεδηλωμένης, σελ.13
Γ.ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ, Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδας 1821-1941, σελ. 85